بازرسی در شرکت‌های سهامی
قانونگذار در مواد 144 الی 156 قانون اصلاح قسمتی از قانون تجارت به بررسی شرایط، تکالیف و اختیارات بازرسان در شرکت‌های سهامی پرداخته است. بعد از انتخاب اعضای هیأت مدیره توسط سهامداران در شرکت‌های سهامی، نوبت به انتخاب بازرس یا بازرسان می‌رسد. بازرس یا بازرسان با هدف نظارت بر عملکرد اعضای هیات مدیره در شرکت و رسیدگی و نظارت بر اسناد و اوراق مالی و غیرمالی شرکت انتخاب می‌شوند. بازرس یا بازرسان توسط مجامع عمومی سهامداران برای مدت یک سال انتخاب می‌شوند؛ انتخاب مجدد آنها بلامانع می‌باشد. انتخاب اولین بازرس یا بازرسان در شرکت‌های سهامی در صلاحیت مجمع عمومی مؤسسین و انتخاب آنها برای دوره‌های بعدی در صلاحیت مجمع عمومی عادی می‌باشد. تمامی شرکت‌های سهامی مکلف به انتخاب بازرس هستند. براساس ماده ۱۴۴ قانون اصلاح قسمتی از قانون تجارت هر شرکت سهامی ملزم به انتخاب حداقل یک بازرس برای شرکت است. همچنین با استناد به ماده ۱۴۶ قانون اصلاح قسمتی از قانون تجارت انتخاب یک یا چند بازرس علی‌البدل در شرکت نیز شرطی الزامی است تا چنانچه بازرس اصلی دچار معذوریت برای ادامه کار به هر دلیلی من‌الجمله فوت، استعفا و یا سلب شرایط بازرسی گردید، بازرس یا بازرسان علی‌البدل عهده‌دار انجام وظایف وی گردند. براساس ماده 147 قانون اصلاح قسمتی از قانون تجارت پنج دسته از افراد حق بر عهده گرفتن مسئولیت بازرسی در شرکت‌های سهامی را ندارند:
۱- محجورین و کسانی که حکم ورشکستگی آنها صادر شده است.
۲- کسانی که به علت ارتکاب جنایت با یکی از جنحه‌های ذیل به موجب حکم قطعی از حقوق اجتماعی کلاً یا بعضاً محروم شده باشند، در مدت محرومیت: سرقت، خیانت در امانت، کلاهبرداری، جنحه‌هایی که به موجب قانون در حکم خیانت در امانت یا کلاهبرداری شناخته شده است، اختلاس، تدلیس و تصرف غیر قانونی در اموال عمومی
۳- مدیران و مدیرعامل شرکت
۴- بستگان سببی و نسبی مدیران و مدیرعامل تا درجه سوم از طبقات اول و دوم
۵- هر شخصی که خود یا همسرش از مدیران یا مدیرعامل شرکت موظفاً حقوق دریافت می‌نماید.
اختیارات و وظایف بازرس یا بازرسان در شرکت‌های سهامی عبارتند از:
- بازرس یا بازرسان شرکت مکلف به بررسی صحت و درستی صورت دارایی شرکت می‌باشند.
- بازرس یا بازرسان موظف به بررسی صورت حساب دوره عملکرد و سود و زیان و همچنین ترازنامه‌ای که مدیران در پایان هر سال مالی به مجمع عمومی تسلیم می‌کنند، هستند.
- بازرس یا بازرسان مکلف به اظهارنظر در رابطه با صحت مطالب و اطلاعاتی که مدیران در اختیار مجامع عمومی می‌گذارند، هستند.
- بازرس یا بازرسان باید نسبت به حقوق صاحبین سهام براساس شروط اساسنامه شرکت اطمینان حاصل پیدا نموده و در صورتی که از مغایرت در این حوزه اطلاع حاصل نمایند مکلفند گزارش آن را به مجمع عمومی ارائه دهند.
- بازرس یا بازرسان شرکت این حق را دارند که هر زمان که صلاح و مقتضی بدانند هرگونه رسیدگی و بازرسی لازم را انجام داده و اسناد و مدارک و اطلاعات مربوط به شرکت را مطالبه کرده و مورد رسیدگی قرار دهند.
- بازرسان همواره می‌توانند در راستای مسئولیت و وظایفی که بر عهده دارند از نظر کارشناسان رسمی استفاده کنند. کارشناسان در مواردی که بازرس یا بازرسان تعیین می‌نمایند، مانند بازرس یا بازرسان حق هرگونه تحقیق و رسیدگی را خواهند داشت.
- بازرس یا بازرسان موظف به ارائه گزارشی جامع نسبت به وضع شرکت به مجمع عمومی عادی سالیانه می‌باشند. این گزارش حداقل باید ده روز قبل از تشکیل مجمع عمومی عادی جهت مراجعه صاحبان سهام در مرکز شرکت موجود باشد. اهمیت این گزارش تا جایی است که قانونگذار تصویب تراز مالی شرکت را بدون قرائت گزارش بازرس یا بازرسان فاقد اعتبار می‌داند. در صورتی که شرکت بازرسان متعدد داشته باشد هر کدام می‌توانند به تنهایی وظایف خود را انجام دهند لکن کلیه بازرسان می‌بایست گزارش واحدی تهیه و به شرکت ارائه نمایند. در صورت وجود اختلاف نظر بین بازرسان موارد اختلاف با ذکر دلیل در گزارش قید خواهد شد.
- در صورتی که بازرسان شرکت متوجه هرگونه تخلف و یا تقصیری در انجام امور شرکت توسط مدیران و مدیر عامل گردند، مکلفند مراتب را به اطلاع اولین مجمع عمومی شرکت که تشکیل می‌گردد، برسانند.
- در صورتی که بازرس یا بازرسان در راستای وظایف خویش از وقوع جرمی مطلع گردند، مکلفند مراتب را به مراجع قضایی صالح اعلام نموده و نیز جریان را به اولین مجمع عمومی شرکت گزارش دهند.